دکتر پروانه فرزانه   اظهار کرد: در سال ۱۳۸۶ به دستور مقام معظم رهبری در پاسخ به اعلام نیاز محققان کشور، مطالعات مربوط به راه اندازی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران آغاز شد.

وی با بیان اینکه آزمایشگاه‌های این مرکز در سال ۸۷ راه اندازی و در سال ۸۸ نیز بانک سلول‌های انسانی و جانور با ایجاد روش‌های مورد نیاز این مرکز به عنوان اولین بخش رسماً افتتاح و با کارشناسان آموزش دیده خدمات خود را آغاز کرد، افزود: این مرکز زیر مجموعه جهاد دانشگاهی است که نمونه‌های انسانی، جانوری، گیاهی و انواع میکرو ارگانیسم‌ها و محصولات مولکولی در آن ذخیره و شناسنامه دار شده و به دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و صنعت زیست فناوری عرضه می‌شود.

به گفته مدیر بانک سلول‌های انسانی- جانوری مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، در این بانک کلکسیون‌های مختلفی از سلول‌های مختلف از اقوام ایرانی (افراد سالم و بیمار) و حیوانات در معرض انقراض و سلول‌های استاندارد صنعتی و تحقیقاتی جمع آوری شده است.

نگهداری ۸۰۰ نمونه انسانی از اقوام ایرانی در بانک سلولی

وی با اشاره به تعداد ذخایر در بانک انسانی گفت: در این بانک بیش از ۴۵۰ نمونه جانوری و بیش از ۸۰۰ نمونه انسانی ذخیره شده است که از این تعداد بیش از ۵۰۰ رده لنفوبلاستوئیدی هستند.

فرزانه با تاکید بر اینکه برای تکمیل کلکسیون لنفوبلاستوئیدی از یک قوم نیاز است که حداقل ۵۰ نمونه داشته باشیم، خاطرنشان کرد: در حال حاضر نمونه‌های اقوام ایرانی ترک، لر و فارس و عرب از کامل‌ترین نمونه‌های ما در بانک سلولی هستند زیرا از هر کدام حداقل ۵۰ نمونه موجود است؛ البته نیاز است حتی‌الامکان نیمی از نمونه‌ها از مردان و نیمی دیگر از زنان تهیه شود تا شرایط علمی برای استفاده از این سلول‌ها در مطالعات مختلف مهیا باشد.

وی با اشاره به دیگر ضرورت شرایط کلکسیون اقوام ایرانی بانک سلولی افزود: همچنین باید این تعداد نمونه‌های اقوام ایرانی از افرادی انتخاب شوند که تا ۳ نسل قبل از همان قوم بوده و در ظاهر سالم باشند.

ضرورت تکمیل کلکسیون نمونه‌های سلولی انسانی از اقوام ایرانی

وی تاکید کرد: نژادهای ارمنی، کرد، بلوچ، زابلی، گیلکی، مازنی، ترکمن و کلیمی، زرتشتی و… از جمله نمونه‌هایی هستند که نیاز داریم نمونه‌های آنها را تکمیل کنیم.

فرزانه خاطر نشان کرد: نیاز است که چنین بانک سلولی تکمیل شود زیرا بسیاری از کشورها همچون انگلستان، آمریکا، رژیم اشغالگر در برخی زمینه‌ها ذخیره سلول را از ۸۰ سال شروع کرده‌اند، سال‌ها قبل اقدام به نمونه‌گیری از اقوام انسانی خود و سراسر جهان برای مطالعات مختلف کرده‌اند.

به گفته وی، برای جمع آوری نمونه‌ها دشواری‌های زیادی وجود دارد زیرا باید نمونه‌ها زنده به آزمایشگاه منتقل شوند و مدت زنده مانی این سلول‌ها بستگی به شرایط انتقال و نگهداری آنها دارد که این امر بخصوص در مسافت‌های طولانی هزینه بر است.

وی با تاکید بر اینکه این اقدام نیازمند تامین مواد آزمایشگاهی و نیروی انسانی است، بیان کرد: اکثر مواد در این زمینه وارداتی هستند که باید هزینه زیادی برای تامین آنها صرف شود که برای مرکز در شرایط حاضر امکانپذیر نیست.

به گفته وی، منابع ژنومی در کل می‌توانند در بسیاری از مسائل زیست پزشکی، پدافندی و در زمینه مطالعات علوم اجتماعی و انسانی قابل استفاده باشند.

کاربردهای سلول‌های انسانی اقوام ایرانی در تولید دارو و واکسن

فرزانه با بیان اینکه از نمونه‌های انسانی اقوام ایرانی می‌توان برای مطالعه انواع بیماری‌های ژنتیکی یا بیماری‌هایی بدون زمینه‌های ژنتیکی بهره برد، خاطر نشان کرد: با وجود این سلول‌ها، برای هر تحقیق نیازی نیست که دیگر از افراد نمونه گیری کرد و کار محققان در این زمینه سهل تر می‌شود.

وی افزود: مطالعات ژنتیکی انسانی کاربردهای مختلفی در حیطه بهداشت و درمان، علوم اجتماعی و پدافندی و نظامی دارد؛ گام اول در کلیه این مطالعات، جمع آوری نمونه از جمعیت مورد هدف است که با توجه به تعدد و گستردگی اینگونه مطالعات سالانه منجر به صرف هزینه و وقت فراوانی می‌شود.

فرزانه خاطر نشان کرد: لزوم ایجاد این گونه بانک‌ها از آنجا آشکار می‌شود که جمع آوری نمونه‌های مولکولی مثل DNA برای مصارف محدود بوده و به اتمام می‌رسند. به علاوه ثبت یک بار اطلاعات حاصل از روش‌های پیشرفته مانند توالی‌یابی ژنی نیز نمی‌تواند جایگزین بانک سلولی شود که قابلیت بررسی مطالعات مختلف ترانسکریپتوم و بیان ژن و مطالعات پاسخ سلول در اثر عوامل مختلف را داشته باشد. دامنه کاربرد این سلول‌ها تا تولید سلول‌های بنیادی پرتوان پیش رفته است.

وی با تاکید بر اینکه از جمله کاربردهای رده‌های سلولی، استفاده در زمینه تولید داروها است، اضافه کرد: مطالعات زیست فناوری بر پایه نمونه‌های انسانی می‌تواند با استفاده از نمونه‌های سلولی انسانی از اقوام نیز صورت بگیرد.

مدیر بانک سلولی جانوری مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی خاطرنشان کرد: یکی دیگر از موارد استفاده از سلول‌های انسانی، زمینه واکسن سازی است. به گفته وی، برای تولید بسیاری از واکسن‌ها مانند واکسن ب ث ژ، واکسن‌های نوترکیب و… همچنین داروهای نوترکیب نیز از رده‌های سلولی استفاده می‌شود.

وی ادامه داد بانک سلولی برای کنترل کیفی این تولیدات زیست فناوری نیز خدماتی ارائه می‌دهد که در صورت اندک حمایتی می‌تواند آنها را تکمیل و در برطرف کردن یکی از نیازهای اساسی صنایع دارو و واکسن کشور موثرتر عمل کند.

مدیر بانک سلولی جانوری مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی افزود: یکی از اهداف نگهداری نمونه‌های سلولی این است که منشا مهاجرت‌ها مشخص شود و اینکه اقوام و نژادها چقدر مرتبط هستند.

استفاده از بانک سلول‌های انسانی برای جنگ بیولوژیک

وی با بیان اینکه بسیاری از کشورها نمونه‌های انسانی را ذخیره کرده‌اند گفت: البته مقاصد برای نگهداری نمونه‌های انسانی در کشورهای مختلف متفاوت است زیرا در برخی کشورها که بانک تکمیل شده‌ای دارند احتمال دارد در راستای جنگ‌های بیولوژیک نیز مورد استفاده قرار بگیرد؛ این کشورها از هر قوم و نژادی نمونه دارند و در راستای رسیدن به اهداف خود از آنها بهره می‌برند.

مزایای استفاده از نمونه‌های سلول‌های انسانی

فرزانه با تاکید بر اینکه استفاده از نمونه‌ها می‌تواند روند مطالعات تولید دارو و واکسن و روش‌های سلول درمانی را سرعت ببخشد، خاطر نشان کرد: در حال حاضر با پیشرفت علم ژنتیک، این امکان وجود دارد که با استفاده از نمونه کوچکی از خون مادر و بررسی‌های ژنتیکی قبل از تولد، پیش بینی کرد که کودک در آینده ممکن است به چه بیماری‌هایی دچار شود و یا چه رژیم غذایی برای او بهتر است؛ از این رو می‌توان فهمید که کاربرد نمونه‌های سلولی انسانی چقدر می‌تواند در آینده از اهمیت بالایی برخوردار باشد.

به گفته وی، به عنوان مثال برای سرطان که از جمله بیماری‌های مهم است نیز می‌توان با استفاده از نمونه‌های سلولی انسانی در راستای درمان آن بیماری بهره برد. سلول‌های سرطانی جدا شده از هر بیمار می‌تواند در کنار بررسی‌های ژنتیکی، مورد آزمایش قرار گرفته و داروی موثر برای آن بیمار انتخاب شود. این در حالی است که سالانه تعداد زیادی از بیماران سرطانی جان خود را در اثر عوارض داروهای متعدد تجویز شده و بدون نتیجه درمانی مطلوب از دست می‌دهند و توجه به درمان مخصوص هر فرد در کشور ما هم باید بیشتر مورد توحه قرار بگیرد.

وی افزود از دیگر کلکسیون‌های پر تقاضای بانک مجموعه سلول‌های بنیادی و مجموعه سلول‌های سرطانی خدمات مربوط به آن است.

وی تاکید کرد: تهیه بانک سلول‌های لنفوبلاستوئیدی از جمعیت ایرانی، شامل تعداد نمونه‌های کافی از نژادهای مختلف، راه حلی برای کاهش هزینه‌های هنگفت و تسریع مطالعات مختلف است.

تهیه نمونه‌هایی از اقوام ایرانی به صورت استاندارد

فرزانه خاطر نشان کرد: نمونه‌هایی که توسط مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی ایرانی اخذ می‌شود از امینت بالایی برخوردار بوده و به صورت استاندارد اخذ و نگهداری می‌شود و در دسترس محققان و صنایع قرار می‌گیرد.

مدیر بانک سلولی جانوری مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی تاکید کرد: تمام نمونه‌های ذخیره شده در این بانک از شناسنامه برخوردار هستند و به هیچ عنوان در اختیار سایر کشورها قرار نمی‌گیرد.

فرزانه ادامه داد: در واقع نگهداری و تبادل نمونه‌های انسانی و جانوری و کل ذخایر زیستی قانونی دارد که در حال حاضر جزییات آن در حال به تصویب رسیدن و ابلاغ است.

وی در خصوص زمان نگهداری نمونه‌های انسانی و جانوری گفت: در دنیا قدیمی‌ترین بانک‌ها و ذخایر سلولی سابقه ۷۰-۸۰ ساله دارند اما هر ساله میزان زنده مانی سلول‌ها برای اطمینان بررسی می‌شود.

توقف نمونه برداری از اقوام ایرانی

مدیر بانک سلولی جانوری مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی تاکید کرد: به دلیل اینکه این نمونه برداری سلولی زمان و هزینه زیادی لازم دارد نزدیک به دو سال است که متوقف شده و تنها نمونه‌هایی که داریم را در بانک سلولی مرکز ذخایر نگهداری می‌کنیم و نمونه‌ای اضافه نمی‌شود.

نیاز به بودجه برای احیای مجدد بانک سلولی جانوری

فرزانه خاطر نشان کرد: بودجه این مرکز علی رغم پیگیری‌ها، به دلیل مشکلات جاری کشور، امسال کاهش پیدا کرد و این بودجه کلاً کفاف حقوق پرسنل را هم نمی‌دهد اما برای احیای مجدد بانک و حفظ کیفیت نمونه‌های ذخیره شده نیاز است که بودجه مناسبی از سوی سازمان برنامه و بودجه اختصاص پیدا کند تا بتوانیم بانک سلولی را پویا نگهداریم.

مدیر بانک سلولی جانوری مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی ادامه داد: علیرغم تمام تحریم‌ها فقط بانک سلولی این مرکز طی فعالیت ده ساله خود حدود دوهزار تقاضای خدمت مستقیم را تامین کرده است که در صورت عدم انجام، اغلب تحقیقات و تولیدات مربوط به این خدمات به دلیل هزینه بالا و عدم دسترسی بخاطر تحریم‌های سیاسی متوقف می‌شد.

وی افزود: حدود پنج سال است که کار سلول‌های جانوران در معرض انقراض متوقف شده است و در این مدت گونه‌های زیادی از دست رفته‌اند که ما به دلیل عدم وجود نمونه زنده قادر به احیای آنها نخواهیم بود.

وی افزود: حفظ تنوع زیستی و استفاده فناورانه از آن در این برهه زمانی مواجهه با رشد جمعیت و تغییرات شدید و سریع آب و هوایی کره زمین، بدون اغراق یکی از راه حل‌های اصلی برای امنیت غذایی، سلامتی و سیاسی و اجتماعی حال حاضر و نسل‌های آینده کشورمان خواهد بود که مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران در صورت حمایت و توجه کافی در برنامه‌ها به عنوان یکی از ارکان زیرساختی آموزش و پژوهش و صنایع زیست فناوری می‌تواند جهش بزرگی در این راه ایجاد کند.