افسانه محمدزاده، با اشاره به تعریف سازمان جهانی بهداشت از ناباروری،  گفت: منظور از ناباروری، باردار نشدن زوج پس از یک سال تلاش مستمر برای بارداری است. گاهی زوج‌های جوان پس از دو یا سه ماه تلاش و نتیجه نگرفتن، دچار استرس می‌شوند و می‌ترسند که دچار ناباروری شده باشند، در حالی که تا یک سال تلاش برای بارداری کاملاً طبیعی است. البته برای این مهلت یک‌ساله استثنائاتی هم وجود دارد و برخی از زوج‌ها نباید تا یک سال صبر کنند.

وی افزود: اگر سن خانم بیش از ۳۵ سال باشد، این مهلت به ۶ ماه کاهش پیدا می‌کند. زیرا سن عامل مهمی در قدرت باروری خانم‌ها است‌. به طور طبیعی از سن ۳۵ سالگی قدرت باروری خانم‌ها شروع به کاهش می‌کند، از ۳۸ سالگی تا ۴۰ سالگی روند کاهش توان باروری شتاب می‌گیرد و پس از ۴۳ سالگی شانس بارداری، به ویژه در خانم‌هایی که سابقه بارداری ندارند، بسیار کم می‌شود.

محمدزاده گفت: گروه دیگری که نباید یک سال صبر کنند، خانم‌هایی هستند که سیکل‌های قاعدگی‌شان نامنظم و دیر است و یا مجبورند برای پریود شدن دارو بخورند. همچنین، خانم‌هایی که سابقه جراحی در ناحیه لگن دارند، مانند جراحی اندومتریوز، کیست تخمدان، آپاندیس و چسبندگی، باید زودتر برای درمان ناباروری مراجعه کنند.

این فلوشیپ ناباروری، با اشاره به باور نادرست مقصر دانستن زنان در مسئله ناباروری، اظهار داشت: متأسفانه از گذشته یک باور نادرست در بین مردم وجود داشته و هنوز هم در مواردی وجود دارد که زنان متهم و مقصر ناباروری است. در حالی که سهم علل زنانه و مردانه در ناباروری برابر است‌. یعنی بر اساس داده‌های آماری، ۳۰ درصد علل ناباروری، علل زنانه است، ۳۰ درصد علل مردانه است، ۳۰ درصد علل مشترک، یعنی مربوط به هر دو طرف و ۱۰ درصد علل نامشخص است‌. بنابراین، این آگاهی باید در جامعه ایجاد شود که ناباروری یک مسئله زنانه نیست و زن و شوهر باید با هم برای درمان ناباروری مراجعه کند تا شرایط هر دو بررسی شود و در کنار یکدیگر با همدلی و همراهی مسیر درمان ناباروری را طی کنند.

عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا درباره مواردی که پیش‌آگاهی درمان ناباروری سخت‌تر است، توضیح داد: در مواردی
که ناباروری علل مشترک دارد، یعنی هم علت زنانه و هم علت مردانه دارد، پیش‌آگهی درمان سخت‌تر است. در مواردی هم که سن خانم بالای ۳۵ سال، به ویژه در حوالی ۴۰ سال است، درمان پیچیده‌تر می‌شود. همچنین، مدت ناباروری در درمان ناباروری مؤثر است. اگر مدت ناباروری از ۳ سال بیشتر باشد، درمان ناباروری دشوارتر می‌شود و اگر این مدت بیش از ۵ سال باشد، احتمال پیچیده‌تر شدن عوامل ناباروری و درمان آن به‌مراتب بیشتر می‌شود. بنابراین، لازم است زوج‌های نابارور از همان ابتدا برای درمان ناباروری به مراکز درمان ناباروری مراجعه کنند و از درمان‌های متفرقه بپرهیزند تا فرصت درمان را از دست ندهند. گذشته از این موارد، در صورتی که ناباروری ناشی از چند علت در خانم باشد، درمان پیچیده و پیش‌آگهی درمان دشوارتر می‌شود. برای نمونه در خانمی که هم مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک است و هم دچار اندومتریوز است و لوله‌ها دچار چسبندگی‌اند، درمان دشوارتر خواهد بود.

محمدزاده، اندومتریوز را یکی از علل ناباروری زنان دانست و گفت: اندومتریوز، یعنی رشد سلول‌های جدار داخلی رحم (اندومتر) در نقاط دیگر بدن، از جمله علل ناباروری خانم‌ها است. اندومتریوز بیماری‌ای است که پیشرفت می‌کند و شدت می‌گیرد و ممکن است نقاط مختلفی از بدن، به‌ویژه شکم و لگن را درگیر کند و حتی پس از جراحی نیز، احتمال عود آن وجود دارد. ما در مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا در کنار کلینیک ناباروری، کلینیک اندومتریوز و دردهای مزمن لگنی را داریم و با همکاران این کلینیک در تعامل هستیم. بنابراین، در صورتی که خانم مبتلا به اندومتریوز دچار مشکل ناباروری باشد، از همکاران این کلینیک مشاوره می‌گیریم و متناسب با آن برنامه درمانی را انتخاب می‌کنیم. مثلاً اگر همکاران کلینیک اندومتریوز تشخیص دهند که عمل لاپاراسکوپی پیشرفته برای برداشتن اندومتریوز ضروری است و این عمل ممکن است باعث کاهش ذخیره تخمدان شود، ما پیش از عمل خانم را در سیکل تحریک تخمک‌گذاری و پانکچر تخمدان قرار می‌دهیم و تخمک‌های خانم را فریز می‌کنیم.

این فلوشیپ ناباروری سندرم تخمدان پلی‌کیستیک را به‌عنوان یکی از علل شایع ناباروری خانم‌ها برشمرد و توضیح داد: سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) که در اصطلاح عامیانه به آن تنبلی تخمدان گفته می‌شود، با مجموعه‌ای از نشانه‌ها بروز می‌کند. مبتلایان به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک معمولاً سیکل‌های قاعدگی نامنظم دارند، اغلب پریودشان ده روز حتی دو هفته عقب می‌افتد و گاهی فقط با استفاده از دارو پریود می‌شوند. ممکن است موهای زائد در ناحیه صورت و زیر چانه، روی سینه و روی کمر داشته باشند. نمای تخمدان‌ها در سونوگرافی پر از کیست‌های ریز، یعنی فولیکول‌های نابالغ است و ممکن است دچار چاقی باشند. برای تشخیص سندرم تخمدان پلی‌کیستیک، سونوگرافی و تست هورمونی روز دوم یا سوم قاعدگی (ارزیابی هورمون‌های FSH، LH، AMH) درخواست می‌شود. همچنین، برای مبتلایان به سندرم تخمدان پلی کیست حتماً باید سطح هورمون‌های مردانه، هورمون‌های تیروئیدی و پرولاکتین ارزیابی شود. همچنین، به ویژه در مبتلایانی که دچار چاقی هستند، حتماً باید سطح قند خون و تحمل گلوکز ارزیابی شود، زیرا این دسته از خانم‌ها در معرض خطر دیابت و مقاومت به انسولین قرار دارند. همچنین، سلامت عمومی آنها و شاخص‌هایی مثل فشار خون و چربی خون باید ارزیابی شود.

محمدزاده اصلاح سبک زندگی و کاهش وزن را نخستین گام در درمان سندرم تخمدان پلی‌کیستیک دانست و گفت: آن دسته از مبتلایان که اضافه وزن دارند، حتماً باید وزن کم کنند. البته، کاهش وزن آسان نیست، اما اگر خانم‌ها اراده کنند و حتی ۵ تا ۷ کیلو هم وزن خود را کم کنند، پاسخ به درمان در آنها بهبود می‌یابد. کاهش وزن نیز مستلزم اصلاح تغذیه و افزایش تحرک در کنار هم است. به همین دلیل ما در تیم درمان، از همکاری متخصصان تغذیه نیز بهره‌مند می‌شویم و به‌ویژه اگر شاخص توده بدنی (BMI) بیشتر از ۲۷ باشد، حتماً او را برای مشاوره تغذیه ارجاع می‌دهیم تا وزن خود را کم کند. در افرادی که اضافه‌وزن ندارند نیز داشتن تحرک کافی و تغذیه سالم برای کنترل عوارض این بیماری بسیار مؤثر است‌.

مدیر گروه زنان کلینیک ناباروری ابن‌سینا درباره درمان دارویی سندرم تخمدان پلی‌کیستیک توضیح داد: ما با تجویز داروهای خوراکی و تزریقی، مانند کلومیفن و متروزول، تلاش می‌کنیم تخمدان‌ها را تحریک به فعالیت بیشتر کنیم تا بتوانند تخمک بالغ تولید کنند. همچنین، مصرف متفورمین یا گلوکوفاژ برای کاهش قند خون، کاهش اشتها و وزن و کاهش مقاومت به انسولین می‌تواند مفید باشد. البته، مصرف این داروها حداقل ۸ تا ۱۲ هفته باید ادامه داشته باشد تا اثرگذار باشد. در کل مبتلایان به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک باید چه در زمینه تلاش برای کاهش وزن و اصلاح سبک زندگی و چه در مصرف داروها صبور باشند و زود خسته و ناامید نشوند.

محمدزاده در ادامه افزود: در گام بعدی، اگر پاسخ مناسب به داروهای تحریک تخمک‌گذاری دریافت نکردیم، از طریق عمل لاپاراسکوپی تخمدان‌ها را کوتر یا لیزر می‌کنیم تا استروما در بافت تخمدان کاهش پیدا کند و فولیکول‌های قدیمی و خاموش شروع به رشد کنند. به‌طور کلی در مواردی که ذخیره تخمدان خوب است و سطح هورمون LH و یا هورمون تستوسترون بالاست و یا خانم دچار هیرسوتیسم (افزایش موهای زائد) است، انجام لاپاراسکوپی این فرصت را به ما می‌دهد که داخل حفره لگن و لوله‌ها رو ببینیم و از طریق هیستروسکوپی داخل رحم و وضعیت آندومتر را بررسی کنیم.

این فلوشیپ ناباروری، گام بعدی درمان را انجام آی وی اف یا لقاح آزمایشگاهی دانست و گفت: اگر روش‌های پیش‌گفته مؤثر نبود، ما انجام آی وی اف را پیشنهاد می‌کنیم. در این روش خانم در سیکل تحریک تخمک‌گذاری قرار می‌گیرد، سپس تحت یک بیهوشی سبک و از طریق واژینال تخمک‌ها را برمی‌داریم و در اختیار بخش جنین‌شناسی قرار می‌دهیم تا در صورت داشتن کیفیت مناسب با اسپرم لقاح داده شود. انجام آی وی اف این امکان را به ما می‌دهد که تخمک‌های بالغ و باکیفیت را انتخاب کنیم، مراحل رشد و تقسیم سلولی جنین را طی ۳ تا ۵ روز در آزمایشگاه ببینیم و جنین باکیفیت را برای انتقال انتخاب کنیم. حتی اگر تعداد جنین‌های باکیفیت زیاد بود، می‌توانیم آنها را برای سیکل‌های بعدی فریز و نگهداری کنیم. خوشبختانه، چون در سندرم تخمدان پلی‌کیستیک فولیکول‌های متعدد به صورت خاموش در تخمدان‌ها باقی مانده‌اند، مبتلایان به این سندرم در اغلب موارد ذخیره تخمدان خوبی دارند، مگر سن خانم بالای ۳۵ سال باشد و مدت ۳ تا ۵ سال از ناباروری گذشته باشد.

محمدزاده به تشریح روش اهدای تخمک پرداخت و توضیح داد: در مواردی که خانم تخمک بالغ و مناسب ندارد، استفاده از تخمک اهدایی پیشنهاد می‌شود. در این روش، از تخمک خانم‌های زیر ۳۰ سال که تخمک‌گذاری منظم و ذخیره تخمدانی خوبی دارند و ارزیابی‌های آنها سالم بوده است، استفاده می‌شود.

وی ادامه داد: تخمک‌های سالم و باکیفیت اهدایی در آزمایشگاه با اسپرم آقا لقاح داده می‌شوند و جنین‌های تشکیل شده به رحم خانم که از قبل آماده‌سازی شده است، منتقل می‌شود. خانم‌هایی که سن‌شان بالاست، به‌ویژه بیش از ۴۲ سال کامل، خانم‌های مبتلا به نارسایی زودرس تخمدان، یعنی خانم‌هایی که AMH پایین و FSH و LH بالا دارند و تخمدان آنها توانایی تولید تخمک ندارد، خانم‌هایی که تخمدان‌هایشان به دلایلی مثل سابقه شیمی‌درمانی، اندومتریوز یا جراحی در ناحیه لگن دچار آسیب شده است و آنهایی که خطر انتقال بیماری ژنتیکی به جنین‌شان وجود دارد، کاندیداهای دریافت تخمک اهدایی هستند.

عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا تأکید کرد: خانم‌هایی که در سنین باروری قرار دارند باید از روش‌های حفظ باروری، یعنی فریز تخمک و اسپرم آگاه باشند. فریز تخمک و یا جنین قبل از شروع شیمی‌درمانی یا قبل از جراحی‌هایی که توان باروری را کاهش می‌دهند، روشی کارآمد برای حفظ و ذخیره‌سازی توان باروری است که در مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا نیز انجام می‌شود. همچنین، خانم‌هایی که ممکن است دیر ازدواج کنند یا دیر بچه‌دار شوند، می‌توانند تخمک یا جنین‌های خود را فریز کنند تا شانس بچه‌دار شدن با تخمک خود را از دست ندهند.

محمدزاده در ادامه به روش رحم جایگزین به‌عنوان یکی از درمان‌های جایگزین ناباروری اشاره کرد و گفت: در برخی موارد خانم تخمک بالغ و مناسب برای باروری دارد، اما به دلایلی یا فاقد رحم است یا رحم او توانایی پذیرش و حمل جنین در دوره بارداری را ندارد. در این روش جنین این زوج در آزمایشگاه تشکیل می‌شود و به رحم خانمی که شرایط لازم برای بارداری دارد، منتقل می‌شود تا دوران بارداری را طی کند و فرزندشان را به دنیا بیاورد. خانم‌هایی که به‌طور مادرزادی فاقد رحم‌اند، خانم‌های که میوم‌های متعدد در داخل رحم دارند، خانم‌های که دچار چسبندگی در رحم هستند، خانم‌های که هیستروکتومی یا عمل برداشتن رحم را انجام داده‌اند و خانم‌هایی که دچار بیماری‌های زمینه‌ای مثل بیماری قلبی یا بیماری کلیوی پیشرفته‌اند و بارداری برای خود و یا جنین‌شان خطرناک است، کاندیداهای روش رحم جایگزین هستند.

این جراح و متخصص زنان و زایمان درباره سقط مکرر توضیح داد: به از دست رفتن جنین پیش از هفته بیستم، سقط جنین گفته می‌شود و اگر بیش از دو بار پیاپی تکرار شود، سقط مکرر نامیده می‌شود. علل مختلفی ممکن است باعث سقط مکرر شوند، از جمله اختلالات کروموزومی تخمک و اسپرم، اختلالات ایمونولوژیک، ترومبوفیلی یا سندرم آنتی‌فسفولیپید، ناهنجاری‌های رحم، بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت، سندرم تخمدان پلی‌کیستیک و یا کم‌کاری تیروئید. بنابراین درمان سقط مکرر نیازمند مشارکت متخصصان رشته‌های مختلف، مانند زنان، اورولوژی، داخلی، ایمونولوژی و ژنتیک است و به همین دلیل کلینیک سقط مکرر در مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا راه‌اندازی شده است و آمار موفقیت این کلینیک در تشخیص و درمان سقط مکرر بسیار درخشان است.

محمدزاده در پایان بر ضرورت مراجعه زوج‌های نابارور به مراکز درمان ناباروری تأکید کرد و افزود: همان‌طور که گفته شد زمان در درمان ناباروری عاملی بسیار تعیین‌کننده است، زیرا هم سن خانم و هم مدت ناباروری نقش مهمی در پیش‌آگهی درمان ناباروری دارد. بنابراین، اگر زوج‌ها با مشکل ناباروری یا سقط مکرر مواجه شدند باید به‌جای درمان‌های متفرقه و مراجعه به یک تخصص به یک مرکز درمان ناباروری جامع که همه تخصص‌های مرتبط در آن حضور دارند و درمان ناباروری به صورت گروهی و با مشارکت متخصصان حوزه‌های مختلف انجام می‌شود، مراجعه کنند تا زمان طلایی باروری خود را از دست ندهند.